(Кон збирката раскази „Луѓенца“ од Лилјана Пандева во издание на ПНВ Публикации, Сkопје, 2020)

Тркалото на историјата секогаш го завртувале големите личности со пронајдоци, политички стратегии, големи умет­нички дела, но и со големи војни и геноциди. Но, некаде вна­тре, во сите нивни дела пулсира животниот вруток на оние што иницирале, што направиле, што извршиле, што едноставно го одживеале тој светски поредок и неговите плодови: малите луѓе. Оние што Лилјана Пандева ги нарекува со еден сладок и галовен деминутив: луѓенца. Во седумнаесетте раскази од оваа збирка вибрираат судбините на оние што водат нерамни битки со животот, но и што не се подгрбавуваат под налетот на сите животни искушенија. Пандева во оваа збирка раскази наликува на големиот мајстор на прозата Рејмонд Карвер, кој вели дека: „Има значајни моменти во сечиј живот што можат да направат литература. Затоа пишувајте“. Раскошните опи­си на прототиповите и „значајните моменти“ за кои зборува Карвер се јадрото на оваа збирка раскази којашто на подарок дава цел еден човечки живот со сите страдања, љубови, стра­вови и надежи. Читајќи ги овие раскази се наоѓате среде еден исклучително богат универзум во кој човековата историја е ткаеж од насмевки и солзи и долг од двете точки: раѓањето и смртта. Тука ги гледате сите оние луѓе што минале покрај вас, што истовремено се качуваат во автомобил или се затрчуваат по некој што им избегал, но ги гледате и оние што стојат на работ од висококатница во длабок очај и во недоумица дали да му стават крај на својот живот. Пандева по „Класифицира­но“ и „Заорани“, раскази мотивирани од руралните подрачја, со „Луѓенца“ покажува една сосема поинаква онтологија на човековото битствување, а тоа се судбинските вертикали на себенаоѓањето. Оној, најтешкиот механизам за духовно пре­живување  во светот, чија брзина веќе никој не може да ја кон­тролира, е подеднаква желба на сите прогатонисти од овие прекрасни раскази: да го прегрнат животот колку што можат и тој да биде тука, со нив. Да не биде на друго место, да не копнеат по него, да не поминува покрај нив, да не им се пот­смева од зад аголот, да не им го живее некој друг и да не си поигрува со нив. Протагонистите на овие раскази живеат на работ од катастрофата, во „нешто што личи на сопче“, не мо­жат да врзат крај со крај со банките, се обидуваат да се проме­нат себеси и физички и духовно, прават натчовечки напори да останат здрави заради своите деца итн. Со еден збор, овие седумнаесет раскази се рапсодија на трагиката на секојдне­вието, една суштествена транспарентност на она што би го нарекол „црн транзитивен реалитет“, наметната деструкција од која сите протагонисти се обидуваат да направат свој жи­вотен стил и да изградат едно катче каде што сигурноста би им била загарантирана.

Тешко е да се одбере расказ што остава најголем впеча­ток. Но, со секој прочит на овие прекрасни раскази како ко­ордината се наметнува расказот „Ронка леб“ во кој низ целата траекторија на ронката леб што ја носи врапчето од ронките што ги рони госпоѓата до човекот што оди да ја храни својата мајка во старечкиот дом се вдомиле сите други протагонис­ти од сите стории: тука се и двете Лила и Мила со нивната флуидна љубов, маката на кутрата мајка на Дамјан, која мора да оздрави по секоја цена, извонредната, мудра приказна за момчето и мајсторот за крзна – Фарко, но и хипохондријата на Иван („Аспиратор“), на артизмот на Марија, која пандемијата ја претвори во своја инспирација за од својот талент за цр­тање да стане и општествено „полезна“ („Портрети“), тука се и многу други страдалници, вистински „луѓенца“ од чии живо­ти е исткаена една историја на тактичниот и бавен распад на општествените и социјални констелации. Во тој пат на ронка­та која пренајадената птица ја испушта пред мажот на кој му навикнал стомакот да ја дочека, има многу преиспитувања, големи недоумици и потрага по себеси со огромен број пра­шања. Пандева гради еден свет на личности во чиј поттекст секогаш стои прашањето: „Зошто токму мене?“ Токму затоа ја споменав судбинската нишка меѓу сите протагонисти. Нив­ната поврзаност не е само сплетот на околности и пајаковата мрежа на транзицијата (која авторката и ја споменува неколку пати), не е само страдањето, туку и огромната желба да се оп­стои, да се преживее и да се заграби малку од онаа сончевина и свеж здив, да се дише со полни гради.

„Луѓенца“ е панорамска збирка раскази во која ликовите и приказните блескаат со еден Дикенсов шарм, истргнуваат емоции, но и испраќаат голема порака. Пандева во оваа збир­ка зборува со јазикот на човекот со празен стомак и празен џеб, но и со јазикот на човекот со големо срце и длабока ис­трајност. Тие „луѓенца“ некако минуваат крај нас и ние не ги забележуваме затоа што едно од нивните проклетства е да станат невидлив дел од ганглиите на секојдневието, нив­ниот животен пат да биде незабележлив за големите потези или за глобалните процеси, но Пандева во своите раскази за нив зборува како за оние во чии животни филозофии лежат и големите цивилизациски пресврти затоа што токму тие – „луѓенцата“, со товарот на материјалното и духовното недо­разбирање во својот живот заедно ги придвижуваат пресвр­тите за кои историјата има свои толкувања. Секоја од овие истории е белег, но не само на општествените дисторзии, туку и на човековото поимање на светот. Лилјана Пандева со својот препознатлив стил, типичен само за неа, изградила еден свет што има мирис на вечност, затоа што малиот човек е оној од којшто се испилиле големите луѓе, човекот што нема пари да си го плати автобускиот билет, оној што не може да си ја плати ратата во банката, оној што станал дел од своите заумности и го истоштила хипохондријата. Таа, како голема писателка, знае дека овие мали луѓе, овие нејзини „луѓенца“ се вовлекле во биографиите на сите оние што подоцна циви­лизацијата ги памети како големи личности. Таа знае дека во малиот човек се крие силата на оваа планета, а во неговата храброст се крие и вистинскиот инстинкт за преживувањето на човечкиот род.

Седумнаесетте раскази во „Луѓенца“ се уште една голема книжевна авантура, книга што носи нескриена возбуда и неиз­бришлив впечаток, збирка раскази што ја прави Лилјана Пан­дева можеби малку поразлична од она што сме навикнале да го читаме од неа, најмногу заради постмодерничките навеви во некои од расказите, но е и книга од чија порака ја извле­куваме есенцијата на човековиот стремеж да се остане испра­вен и покрај предизвиците што искрснуваат со секое раздену­вање. Овде повторно ќе се навратам на големиот мајстор на раскажувањето Рејмонд Карвер. Тој вели: „Ако имаме среќа, и како писател и како читател, ќе го завршиме последниот или два реда од расказот, и потоа, само ќе седнеме една ми­нута, тивко. Идеално, ќе размислиме што тукушто сме напи­шале или прочитале; можеби нашите срца или интелекти ќе бидат поместени само малку од местото каде што биле по­рано. Потоа, дишејќи рамномерно и стабилно уште еднаш, ќе се собереме, писатели и читатели, ќе станеме ’создадени од топла крв и нерви‘ како што вели еден лик на Чехов, и ќе про­должиме на следното нешто: Животот. Секогаш живот.“ Кога Лилјана Пандева раскажува имаме впечаток дека животниот вруток ќе нѐ поплави со целата своја живост и комплексност. Нејзиниот раскажувачки гениј генерира и ликови и судбини за кои чувствувате дека се внатре, во вашите дамари, таа ги отвора дури и темните патишта на човековата тага, но ги рас­кршува и нерамните патчиња на хуморните консеквенци.

„Луѓенца“ е уште еден драг камен во македонската проза, уште едно книжевно патување што тргнува од нас и циклично

повторно завршува во нас. Лилјана Пандева навлегувајќи во животните текови на оние што и се радувале и се наведнале под тешкиот товар на своите судбини, навлегува во нашите замисли, копнежи, се промешала во нашите одлуки, но и нѐ поучила, затоа што пораката на оваа прекрасна збирка раска­зи се крие токму во искуствениот контекст, а таа значи дека упатува на тоа животот да го погледнеме право в лице и да се охрабриме да го водиме онака како што ни шепнал ангелот. Така ќе знаеме дали тој ќе ни се насмее или ќе нѐ прекори. И во двете ситуации „луѓенцата“ на Пандева се подготвени по­стојано за нови борби, додека нивното искуство се преточува како екстракт во глобалното искуство на светот што нѐ оп­кружува. Запловувајќи во раскошот на секогаш неисцрпниот стил на Лилјана Пандева, со оваa збирка раскази се облагоро­дуваме побогати за уште едно книжевно доживување.

Рецензија на Сашо Огненовски