(Кон збирката раскази „Парадоксикон“ на Томислав Османли во издание на ВИГ Зеница, Скопје, 2020 година)

Говорејќи во една прилика за концептот на неговиот нем филм, големиот Чарли Чаплин меѓу другото го рекол и следното: „последните движења на душата се без зборови, животински, гротеска или со неспоредлива убавина“. Томислав Османли во своето најново дело, збирката раскази „Парадоксикон“ говори токму за тие „души без зборови“, за животинското „општење“ и „приопштување“, конечно за една гротескна стварност која ја живееме без остаток плашејќи се секојдневно дека оние натприродни влијанија би можеле да се откинат од нашите мисли и да се отелотворат „сега и овде.“ Дванаесетте раскази во оваа по многу нешта оригинална збирка раскази говорат за субреалитет во кој комодитетот на главните ликови е еден вид на филозофска ретроградност од која авторот ги сублимирал главните сентенци и ги претворил во неверојатни приказни на кои се смееме под мустаќ, но се си мислам дека повеќе се плашиме.

Две струи ги движат овие стилски комплексни раскази: идентитетската и егзистенцијалната. Идентитетскиот симулакрум Османли го конструира преку општествената и социјална „видливост“ на човекот која низ неговиот гротескен јазик исчезнува на многу начини отворајќи ги сите мали механизми на системот на бришење од сите сфери на живеењето/опстојувањето. „Невидливо“, „Полуисчезнатиот човек“, „Внатрешно исчезнато лице“, „Тути кванти“ се раскази во кои авторот манипулира со вистински документи кои зборуваат за невидливоста на луѓето, така што зачудноста која се искачува до хистерија не е некаква рутински смислена фантазија, туку е иреалитет кој е смислен и легално имплементиран. Токму затоа оваа гротескност е горчлив залак кој никако да го свари човековата спиритуална дигестија. Ваквата мрачно надградена реалност е напати заканувачка и рецепцијата на овие сјајни реаскази ни упатува имерзивни и алармантни пораки дека општествената и социјална видливост на обичниот човек може во секој момент да го збрише неговото физички постоење. Авторот низ овие раскази говори за нераскинливиот однос на социјалниот и општествен идентитет на човекот со неговата биолошка, но и духовна инклузивност. Да, би се согласил дека овие раскази го имаат вкусот на еден Гогољ, но во оваа прилика ви посочил на една тенка, но многу значајна конекција на овој автор со прозата на Пирандело. Исчезнувањето на несреќниот Матија Паскал прогласен за мртов од страна на неговото семејство е мотив кој кај Османли е надграден со еден фономенолошки многу импактен мотив, а тоа е мотивот на општественото обезличување на човекиот персоналитет. Пирандело говори за чудесноста на човековата видливост воглавно низ призмата на семејната конципираност, додека Османли зборува за духовната девастираност како резултат на еден покомплициран механизам – општеството. Затоа тој пишува повеќе раскази опседнати со овој мотив. Аналитичноста на прозата на овој многу оригинален автор низ вивисекција на судбините на различни ликови кои „исчезнуваат“ од реалитетот од кој искрено сите сакаме да исчезнеме донесува невидени стории кои самите за себе ќе останат како парадигма во македонската проза. Ликови чија ахтихеројска константа ја препознаваме во сите свои животни ситуации, ликови чија развојна судбинска пропаст е опишана со филигранска стилистика која воодушевува, ликови кои ги чувствуваме како да се дел од нашите семејства, како да сме ги познавале, да сме се дружеле со нив најмногу заради извонредно опишаните ситуации и конечно ликови чија органика и конституција пленат со својата гротескност и хуморна конститутивност.

Социјалната невидливост на Трајанчо Вељковиќ но и оние наметнатите на другите ликови во овие раскази се всушност втор збор за „отуѓеноста“ која во принцип ја генерира и визуелната невидливост. Писателот Џонатан Френзен во својот есеј „Како да се биде сам“ вели дека: „Депресијата се претставува себеси како реализам во однос на трулежот во светот воопшто и особено на гнилоста на вашиот живот. Но, реализмот е само маска за вистинската суштина на депресијата, која е огромна оддалеченост од човештвото.“ Токму затоа го наметнав таа застршувачка константа во овие раскази. Човечката алиенација е само чекор до дистописката деконципираност на целата цивилизација. И тоа е една од причините заради кои овие раскази се вмрежени во една есеистичка аура и покрај тоа што дејствието им е фуриозно и многу динамично.

Она што бескрјано многу импонира е вториот дел од расказите на „Парадоксикон“ кои говорат за една извонредна поврзаност на идеологијата со физиологијата. Еклатантната презаситенот која има Раблеовски размери најмногу во расказите „Напрегнато“, „Омнивора“ и „Месија“ говори за една изместена идеолошка матрица која над малиот човек се надвива како чудовиште и за еден политички инвалидитет кој, пак, од друга страна наметнува спиритуално прекомпонирање врз основа на акутната „ступидност“. Овој комплекс на раскази се занимава со епохалната човекова инертност која на некој начин е одговор на социјаната и општествена неодговорност, на духовната беда која ја наметнала транзицијата, но и на губитокот на инспирација за позитивни придивижувања. Така Османли низ овие раскази го претставува безочното и ужасно јадење на светот, прави фантастична анализа на виралниот конзумеризам и иреалната квазиидеолошка преинсталираност. Ликовите во овие раскази на Османли немаат обѕири кон човечките вредности и се обезличуваат допирајќи ја онаа отуѓеност на ликовите од првиот дел. Тука е, се чини онтолошката поврзаност на овие два мотивски различни комплекси на раскази. Томислав Османли гради предупредувачки свет на човековата изопаченост кој е многу блиску до нас и ние му го чувствуваме и мирисот и вкусот. Овие раскази имаат длабока сонда во минатото кое веќе исчезнува од сеќавањата на оние кои доаѓаат после нас, а на овие ликови им го прекрива рациото со мрежа од предрасуди кои се првиот духовен затвор низ чии решетки се гледаат еден со друг. Тематскиот круг кој го затвора Томислав Османли имплицира токму свет на парадокси, на неизживеаност и недоличност која резултира со исчезнување, со нерегистрираност, со непотребност, со непродуктивност. И токму затоа „Парадоксикон“, наслов кој има митска лингвистичка структтура, но и наслов кој читателот го воведува во еден раскошен стил на раскажување полн со горчлив хумор, со комплексни реченици, со сентенци кои ќе останат како максими, со изразно богатство кое наведува на помислата дека литературата е сепак жива уметност.

„Парадоксикон“ не води низ ходниците на човечката малициозност, не поведува како Данте низ темните одаи на човечката деструкција, но ни нуди и излез: не предупредува низ еден хумор типичен само за богатата лингвална ризница на овој автор дека човекот го прави светот, а не светот човекот. Книжевниот корпус на Томислав Османли со оваа фантастична збирка раскази ја достигнува мудроста на еден автор кој е во вечна потрага по нови и нови литерарани форми на изразување, автор чиј артизам и оригинален израз со секој прочит нуди нови значења.

Рецензија на Сашо Огненовски